spis treści › słownik gramatyki maryjskiej

AKCENT

Akcent w wyrazie pada na ostatnią sylabę z pełną (niezredukowaną) samogłoską. Jeśli wyraz zawiera tylko zredukowane samogłoski, akcentowana jest pierwsza sylaba.

Zob.: redukcja samogłosek, samogłoski.

ALFABET

Alfabet maryjski to 36-literowa grażdanka: Аа Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк Лл Мм Нн Ҥҥ Оо Ӧӧ Пп Рр Сс Тт Уу Ӱӱ Фф Хх Цц Чч Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя.

Litery ё, ф, х, ц i щ występują tylko w zapożyczeniach.

Zob.: transkrypcja.

BIERNIK

Przyrostkiem biernika jest -m/ -əm.

Zob.: przypadki.

CELOWNIK

Przyrostkiem celownika jest -lan.

Zob.: przypadki.

CZASOWNIKI

Formy finitywne czasowników tworzą następujący system trybów i czasów:

• tryb oznajmujący
• czas teraźniejszo-przyszły
• czas przeszły prosty I
• czas przeszły prosty II
• czas przeszły złożony I
• czas przeszły złożony II
• czas przeszły złożony III
• czas przeszły złożony IV
• tryb chcący
• czas teraźniejszy
• czas przeszły I
• czas przeszły II
• tryb rozkazujący

Formy niefinitywne:

• bezokolicznik
• bezokolicznik konieczności
• imiesłowy przymiotnikowe
• im. przym. czynny
• im. przym. bierny
• im. przym. przeczący
• im. przym. konieczności
• imiesłowy przysłówkowe
• im. przys. twierdzący
• im. przys. przeczący
• im. przys. uprzedni
• im. przys. współczesny
• im. przys. następczy
• odsłownik twierdzący
• odsłownik przeczący

DOPEŁNIACZ

Przyrostkiem dopełniacza jest -n/ -ən.

Zob.: przypadki.

DWUGŁOSKI

W języku maryjskim nie ma dwugłosek. Dwie samogłoski stojące obok siebie wymawia się w oddzielnych sylabach: ku‧e ‘brzoza’, pi‧al ‘szczęście’, pu‧aš ‘dać’, ta‧u ‘dziękuję’.

Zob.: samogłoski.

FORMA SŁOWNIKOWA

Formą słownikową czasownika jest zazwyczaj bezokolicznik, który składa się z tematu fleksyjnego i przyrostka ‑aš.

HARMONIA WOKALICZNA

ILLATIWUS

Przyrostkiem illatiwu jest -š(kə)/ -əš(kə).

Krótkie i długie formy illatiwu (np. olaš ~ olaškə) są synonimiczne.

Zob.: przypadki.

IMIESŁOWY PRZYMIOTNIKOWE

IMIESŁOWY PRZYSŁÓWKOWE

INESSIWUS

Przyrostkiem inessiwu jest -štə/ -əštə.

Zob.: przypadki.

KOMITATIWUS

Przyrostkiem komitatiwu jest -ge.

Zob.: przypadki.

KOMPARATIWUS

Przyrostkiem komparatiwu jest -la.

Zob.: przypadki.

LATIWUS

Przyrostkiem latiwu jest -š/ -eš.

Zob.: przypadki.

LICZEBNIKI GŁÓWNE

Liczebniki główne od 1 do 9 mają po dwie formy nazywane zwyczajowo krótką i długą. Krótka forma jest używana, gdy liczebnik występuje wraz z określanym rzeczownikiem, np. kum sovla küleš ‘potrzeba trzech łyżek’, a długa forma jest używana, gdy liczebnik występuje samodzielnie, np. məńar sovla küleš? — kumət ‘ilu łyżek potrzeba? — trzech’.

Krótkie i długie formy mają nie tylko liczebniki 1–9, ale też liczebniki 11–19 i wszystkie inne liczebniki złożone, które w miejscu jedności mają liczebnik 1–9 (inaczej: niepodzielne przez 10).

1–9 (krótkie formy)

1–9 (długie formy)

11–19 (krótkie formy)

11–19 (długie formy)

10–90

100–900

MIANOWNIK

Mianownik jaki jest, każdy widzi.

Zob.: przypadki.

PRZYPADKI

W języku maryjskim jest dziewięć przypadków gramatycznych:

• mianownik, biernik, dopełniacz, celownik;
• inessiwus, illatiwus, latiwus;
• komparatiwus, komitatiwus.

Każdy rzeczownik odmienia się według jednego z dwóch głównych typów deklinacji w zależności od tego, czy mianownik kończy się na samogłoskę czy spółgłoskę.

Latiwus rzeczowników zakończonych na samogłoskę wymaga nieco drobniejszego podziału:

Poniżej odmiana kilku przykładowych rzeczowników:

PRZYROSTKI DZIERŻAWCZE

Poniżej są przykłady wyrazów zakończonych na samogłoskę niską (ola ‘miasto’), średnią (ergə ‘syn’) i wysoką (pasu ‘pole’).

Przyrostek 3. os. lp. -žə w wyrazach zakończonych na samogłoskę skraca się do -ž przed innym przyrostkiem, poimkiem lub spójnikiem.

Poniżej są przykłady wyrazów zakończonych na spółgłoskę właściwą inną niż š (pört ‘dom’), spółgłoskę š (ješ ‘rodzina’) i spółgłoskę półotwartą lub półsamogłoskę (üdər ‘córka’), przy czym różnica między tymi trzem typami odmiany istnieje tylko w 3. os. lp.

Spośród wariantów typu ješəž(ə) ~ ješšə ten drugi jest częsty w języku mówionym.

REDUKCJA SAMOGŁOSEK

Centralna samogłoska ə jest zredukowana w każdej pozycji w wyrazie, zarówno w nieakcentowanej sylabie, jak i akcentowanej. Jest wymawiana przy neutralnym położeniu języka w jamie ustnej, ponadto nieco krócej i ciszej od pozostałych samogłosek.

Samogłoski średnie e, ö i o ulegają redukcji na końcu wyrazu. Są wówczas wymawiane nieco krócej niż normalnie, a ich barwa przesuwa się w stronę centralnej samogłoski ə. W pozycji innej niż koniec wyrazu zachowują pełną artykulację.

Samogłoski wysokie i, ü i u oraz samogłoska niska a nie ulegają redukcji i w każdej pozycji w wyrazie zachowują swoją typową, pełną artykulację.

Na niniejszych stronach zarówno zredukowana z natury samogłoska ə, jak i zredukowane z pozycji e, ö i o są pisane przez ə.

Zob.: akcent, samogłoski.

SAMOGŁOSKI

W języku maryjskim jest osiem samogłosek.

Samogłoski ü i ö nie są tak bardzo przednie jak i i e. Samogłoski ə i a są opisywane jako środkowe lub przesunięte do tyłu.

Tradycyjny podział samogłosek maryjskich na płaskie (i e ə a) i zaokrąglone (ü ö u o) jest podstawą harmonii wokalicznej. Dokładniejszy podział (od płaskich, przez neutralne, do zaokrąglonych): i e a ə ö u o ü.

Zob.: akcent, dwugłoski, redukcja samogłosek, spółgłoski.

SPÓŁGŁOSKI

W języku maryjskim jest dwadzieścia spółgłosek.

Wymowa b, d, g. Tradycyjnie spółgłoski b, d, g w zbitkach mb, nd, ŋg były wymawiane zwarto, zaś w pozostałych pozycjach były wymawiane jak spółgłoski szczelinowe β, δ, γ:

Współcześnie taka wymowa zanika. Artykulacja b rozwartstwiła się na [b] w zbitce mb i [v] w pozostałych pozycjach, podczas gdy d i g są w każdej pozycji wymawiane jak spółgłoski zwarte:

Zob.: samogłoski.

TEMAT FLEKSYJNY

Zob.: forma słownikowa.

TRANSKRYPCJA

Litery ё, ф, х, ц i щ wymawia się tak jak w języku rosyjskim.

Zob.: alfabet.